درس‌هایی از تفسیر

بسم الله الرّحمن الرّحيم

واقعه غدير يا حجت بالغه الهي

(يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ )(سوره مبارکه مائده، آیه 67)

الحمدلله ربّ العالمين و الصلوة و السلام علي سيدنا محمد و آله الطاهرين و اللعن علي اعدائهم اجمعين.

 در صبحدم عرفه به ياد مظلوميت اول مظلوم عالم اميرمومنان علي ^{عليه‌السلام} اين نوشتار مختصر را نوشتم. نوشتاري در زمينه واقعه غدير خم يا حجت بالغه الهي که بهانه‌اي براي خاص و عام باقي نگذاشته است. عيد غدير يا عيد الله الاکبر، روز اتمام حجت و اتمام نعمت و عيد الله اکبر و روز نااميدي دشمنان ولايت است و عيدي است که افتخار براي همه مسلمين و شيعيان و تنها منحصر به سادات کرام نيست.

به راستي اسلام که کامل‌ترين دين است و براي ابتدايي‌ترين برنامه هاي زندگي انسان‌ها دستور دارد، آيا معقول است که براي وصايت و جانشيني رسول خدا ^{صلي الله عليه و آله} دستوري نداشته باشد؟! با اين که تمام انبياء داراي وصي و جانشين بودند و آن‌ها را به مردم معرفي مي کردند، لذا در روايات بسياري پيامبر اکرم ^{صلي الله عليه و آله}، حضرت علي ^{عليه‌السلام} را به وصايت و جانشيني خود معرفي مي‌کردند و اين امر مورد اقرار همگان است.

در حجةالوداع و آخرين حج حضرت رسالت در موقع بازگشت از انجام مناسک نوراني حج در محلي به نام غدير خم جبرئيل به اذن خدا بر رسول خدا ^{صلي الله عليه و آله} نازل گشت و آيه 67 سوره مبارکه مائده، (يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ )، را بر آن حضرت وحي نمود با اين مضمون امري که علي ^{عليه‌السلام} را به جانشيني و وصايت خود براي کامل شدن دين مبين اسلام معرفي نما و اگر از اين برنامه کوتاهي شود رسالتت از بين مي‌رود و «کَأنْ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً» مي شود. در واقع، ولايت در حد مقام رسالت شناخته مي‌شود و جبرئيل امين از جانب خداوند به آن حضرت دلداري مي‌دهد که خداوند شما را از شر مردم «شرور و بازيگر» مصون و محفوظ مي‌دارد، و در آيه 3 سوره مبارکه مائده هم تصريح شده است که با اين رسالت عظيم است که دشمنان اسلام نوميد مي گردند، و بنابراين از آن‌ها نهراسيد! و از (مخالفت) با من بترسيد!، و امروز روزي است که دين کامل مي‌گردد و نعمت تمام مي‌شود، و در چنين روز بزرگي با ابلاغ اين رسالت، خداوند متعال دين اسلام را به عنوان دين شما مي‌پذيرد: (الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً).

به راستي اسلام بدون ولايت، مانند نماز بي وضو است. رسول مهر و محبت به مجرّد ابلاغ چنين پيامي از طرف پرودگار متعال، فرمان توقف صادر مي‌نمايند و دستور مي‌دهند قبل از ابلاغ عمومي اين حکم الهي، آن‌هايي که جلو رفته‌اند برگردند و صبر کنند تا آن‌هايي که نرسيده‌اند برسند، واز جهاز شتران منبري آماده مي‌شود و در هواي گرم آن بيابان سوزان، خطبه مفصّلي مي‌خوانند که اشاره به نکات و حکمت‌هاي ارزشمندي دارد و توصيه مي‌شود عزيزان براي بهره‌مندي از نکات و برکات آن خطبه ارزشمند، حتماً بدان مراجعه نمايند.

پس از اتمام اين خطبه ارزشمند، شيطان ناله زد و اعلام خطر کرد تا شيطان‌صفتان به خود آيند و نگذارند حقيقت آن تحقّق پيدا کند و در همانجا بود که شخصي منافق منافق، عناد و دشمني خود را ظاهر مي کند و با صداي بلند مي گويد: اگر اين برنامه حق است، من ديگر تاب ماندن در دنيا را ندارم، پس سنگي از آسمان بيايد و مرا از بين ببرد. ناگهان سنگي از آسمان آمد و بر فرق سر او نشست و در دم به هلاکت رسيد؛ منتها ديگر منافقان و معاندان عبرت نگرفتند.

حضرت رسول ^{صلي الله عليه و آله} دستور دادند همه با علي ^{عليه السّلام}  بيعت نمايند و حتي زن‌ها نيز که سهم بسزايي در جامعه اسلامي دارند بيعت نمايند؛ به اين صورت که ظرف آبي آوردند و مولاي متقيان اميرمؤمنان علي ^{عليه السّلام}  دست مبارک را ميان آن آب و زن‌ها پس از آن دست‌ها را ميان آن آب گذاشته و به اين سبک بيعت مي کردند. منافقان نيز در ظاهر لب به بيعت گشوده و شاد بودند و « بَخٍّ بَخٍّ لَكَ يا على» آن‌ها گوش فلک را کر مي‌کرد، اما در دل‌هايشان آتش کينه و دشمني زبانه مي‌کشيد و درصدد بودند تا روزي فرا برسد و آن‌ها بتوانند تمام بغض و کينه‌ها و تعصبات بيجايشان را ظاهر نموده و مخالفت کنند تا ولايت مولا علي ^{عليه السّلام}  محقّق نگردد؛ آنان با جمع شدن در سقيفه، بزرگترين جنايت و خيانت را به عالم بشريت کردند و نگذاشتند جوامع انساني سعادتمند و خوشبخت بشوند و حکومت عدل و عدالت علوي برقرار شود. حتي وقتي رسول خدا ^{صلي الله عليه و آله} در بستر مرگ و شهادت بودند، اين منافقان دشمني و عداوت خود را به اثبات و کفر خود را ظاهر کردند. حديثِ «قرطاس و قلم» در زمينه شرح احوال روزهاي واپسين عمر ارزشمند رسول خدا ^{صلي الله عليه و آله} به تواتر در منابع روايي شيعه و سني آمده و به خوبي شاهدي است بر عنادها و عداوت‌هاي منافقاني که حتي با آزارهايشان (کلاماً و عملاً) نگذاشتند آن حضرت با خيال راحت از دنيا بروند. حتي از مأموريتي که پيامبر اعظم ^{صلي الله عليه و آله} به آن‌ها سپرده بودند که در بيرون مدينه به لشکر اسامه بن زيد حضور داشته بپيوندند، سر باز زدند و مخالفت کردند و در مدينه ماندند تا به نقشه‌هاي شيطاني خود جامه عمل بپوشانند و با پايمال کردن حق ولايت و وصايت اميرالمؤمنين علي ^{عليه السّلام} ، مورد لعن الهي قرار بگيرند.

بعد از رحلت شهادت‌گونه‌ي نبي مکرّم اسلام ^{صلي الله عليه و آله}، در حالي که هنوز آب غسل کفن ايشان خشک نشده بود، آن منافقان و معاندان (لعنة‌الله عليهم و علي اتباعهم) آمدند و خانه وحي را به آتش کشيدند و پهلوي دسته گل زيباي رسول خدا، زهراي اطهر^{سلام الله عليها} را بين در و ديوار شکستند و محسنش را سقط کردند و تمام سفارشات حضرت رسول ^{صلي الله عليه و آله} را فراموش کردند.

حق خوردن و سيلي زدن و سينه شکستن                مزد زحمات شب و روز پدرم بود

جنايات اصحاب کثيف سقيفه بسيار است و در اين باره بايد کتاب‌ها نوشت و آن‌ها را رسوا کرد. تابعين و اسلاف آن‌ها هم شب و روز مخالفت با شيعه و ولايت مي‌کنند و با تأسيس شبکه‌هاي مجازي به کمک اربابان خود و صهيونيسم جهاني و استکبار پير و روباه صفت انگليس از هيچ جنايتي ابا ندارند و علماي مزدور وهابي دستور قتل شيعيان مظلوم را داده و خون آن‌ها را مباح مي‌دانند. ان‌شاءالله در فرصتي ديگر و در نوشتاري ديگر به اين مسأله عظيم خواهم پرداخت.

شرح اين هجران و اين خون جگر               اين زمان بگذار تا وقت دگر

در خاتمه با اشاره به جريان علامه بزرگ اميني و تأليف کتاب الامام علي صوت العدالة الانسانية توسط جرج جرداق مسيحي اين سخن را به پايان مي رسانم. دکتر محمّد اسدي گرمارودي در کتاب نقش غدير در کمال انسان‌ها آورده است که از او پرسيدند : شما يک فرد مسيحي هستي و خيلي هم مذهبي نيستي؛ چه شد که در مورد علي عليه السلام کتاب نوشتي!؟ جرج جرداق در پاسخ به اين سؤال به گريه افتاد و گفت مرحوم علامه اميني هنگامي که کتاب الغدير را نوشت چند جلد از آن کتاب را براي من فرستاد. يک نامه هم نوشت و گفت آقاي جرج جرداق شما يک حقوق‌دان و وکيل دادگستري هستي، نه شيعه هستي و نه سني که بگوييم طرفداري مي‌کني. کار تو دفاع از مظلوم است، ما با اهل سنت بر سر علي ^{عليه السلام} دعوا داريم؛ ما مي‌گوييم حق با علي ^{عليه السلام} است و آن‌ها مي‌گويند نه! حالا اين چند جلد کتاب الغدير را به عنوان پرونده مطالعه کنيد و تمام مدارک هم از اهل سنت است. من از شيعه چيزي در آن ننوشته‌ام. شما هم در حدّ يک وکيل دادگستري قضاوت خود را براي من بنويسيد. جرج جرداق مي‌گويد: «من ديدم وقتي انساني مرا به عنوان يک وکيل دادگستري مخاطب قرار داده و از من کمک خواسته، گفتم بي انصافي است اگر کمک نکنم.» بنابراين پذيرفتم، و وقتي کتاب‌ها را دقيق خواندم ديدم در تاريخ از علي ^{عليه السلام} مظلوم‌تر نمي‌شناسم؛ و لذا تصميم گرفتم به اقتضاي شغلم که وکيل دادگستري هستم از اين مظلوم دفاع کنم و لذا کتاب الامام علي صوت العدالة الانسانية را نوشتم.

درود خدا بر بيانگر حق و حقيقت، علامه اميني ^{رحمة‌الله عليه} که چنين نَفَس حقّي داشته و نيز درود بر چنين حقوق‌دان و وکيل با انصافي که با شجاعت هر چه تمام‌تر و بدون پاي گذاشتن بر روي اصول اخلاق حرفه‌اي در شغلش، گوياي حق است و در اين اثر ارزشمند 5 جلدي به دفاع جانانه از اول مظلوم عالم علي ^{عليه‌السّلام} مي‌پردازد، و اين در حالي است که او حتي تا آخر عمر يک مسيحي بود و در سال 1393 در سن 88 سالگي بدرود حيات گفت.

اي‌کاش منکران فضائل اميرالمؤمنين ^{عليه‌السلام} و عالمان مدعي وهابيت يک جو غيرت چنين بزرگ مردي را داشتند و با ديدن حقايق، به جاي کور و کر شدن، مستبصر مي‌شدند و از اختلاف و تفرقه افکني بين مسلمانان و مؤمنين و تحريک عوام بدبخت بر عليه شيعيان دست بر مي‌داشتند. تفرقه و فتنه‌هاي بزرگي که با پول‌هاي نجس آل سعود و آل خليفه جلاد و خائن، در جهت روشن کردن آتش فتنه و جنگ و به خاک و خون کشيدن مسلمانان در بلاد مختلف اسلامي، و در جهت منافع صهيونيسم غاصب و انگليس مکّار ايجاد شده و جامعه جهاني نيز در برابر اين جنايات روزافزون سکوت نموده است. مدافعان به اصطلاح حقوق بشر نيز گويي مرده‌اند و در قبال اين جنايات، به جاي دفاع از مظلوم، به دفاع از ظالم پرداخته‌اند.

از خداي منّان مي‌خواهم که بلاد اسلامي را از شر تکفيريان خونخوار و مزدوران اجانب مصون بدارد و تمام انسان‌هاي پاک‌باخته در مسير اسلام و قرآن و مکتب نوراني اهل بيت ^{عليهم‌السّلام} قرار بگيرند.

«بِحَقِّ مُحَمَّد وَ الِهِ الطّاهِرينَ؛ و السلام عليکم و رحمة الله و برکاته»

سيد رضا ميرصانعي خوانساری

صبح روز عرفه 1443 ه.ق

شهرستان خوانسار

بسم الله الرحمن الرحیم

«ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ»

(قرآن مجید: 16/125)

ای مگس عرصه سیمرغ نه جولنگه توست                    عرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری

در فضای مجازی همه چیز از خوب و بد، زشت و زیبا، حق و باطل، موج می‌زند و بعضاً حق و باطل چنان همپوشانی داده می‌شود که کار را بر انسان‌های جویای حقیقیت و فضیلت دشوار می‌سازد، چه بسیار مطالب و محتواهایی که حق است اما به باطل و انحراف با موزی‌گری استفاده می‌شود و… اخیراً صحبت‌های جناب آقای دکتر سروش خارج نشین را شنیدم که در فضای مجازی مدتی است پخش شده و بعضاً متدینین ناآگاه ما هم به مطالب ایشان تکیه کرده و بازنشر می‌کنند. در این محتوا به موضوعاتی اشاره داشتند که حاکی از انحراف و عدم اطلاع ایشان از حقایق و واقعیات است. قبلاً شنیده بودم که جناب ایشان وحی را منکرند اما در حرف‌های اخیرشان خیلی از چیزهای دیگر را هم زیر سؤال برده و نقد غیرمنصفانه کرده‌اند، و به قول شاعر:

هر دم از این باغ بری می‌رسد                                  تازه تر از تازه تری می رسد!

واقعاً از ایشان و امثال ایشان که اهل مطالعه و تحقیق هستند، خیلی بعید است. انسان مسلمانِ عاقلِ متفکّر، که ضمیرِپاکش زنده باشد، هیچ‌گاه منکر وحی که از مسلّمات اسلام و قرآن است نمی‌شود. قرآن وحیانی است، بنابراین منکر وحی، منکر قرآن نیز هست!! قرآن معجزه‌یــی است کــه از آغــاز تــا پايانــش- حرف به حــرف و کلمه به کلمــه- فرشــته‌ی خــدا بــه پيامبــر اکــرم^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} فــرو فرســتاده اســت.

عقیــده بــه «وحــی» علاوه بر مسلمانان، نــزد یهوديــان و مســیحی‌ها نیــز شــناخته شــده اســت. ایــن واژه در زبــان عبری-آرامــی؛ أَوحَــی (شــتاب کــردن) و در زبــان حبشــی؛ وَحَی (شــناختن و دور زدن) آمــده اســت. دیرينــه‌ی وحــی و اصــل نبوّت از همــان روزگاران بســیار دور وجــود داشــته اســت؛ (إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ )( قرآن مجید: 24/35) پيــام خداونــد بــه انســان در قالــب وحــی از همــان آغــاز آفرينــش وی وجــود داشــته و تــا حضــرت محمّد^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} پایان پذیرفتــه اســت. قــرآن همــان ســخن خداســت کــه آن‌را جبرئیــل بــه پيامبــر اکــرم رســانده اســت. پــس پيامبــر خــدا محملــی اســت کــه خداونــد بــرای وحــی کلام خويــش کــه هــم روح و هــم لفــظ، هــم درون‌مايــه و هــم چارچــوب آن الاهــی اســت، او را برگزيــده اســت. نــه تنهــا معنــا و درون مايــه‌ی قــرآن کــه ظــرف و چارچــوب آن نیــز از خداونــد اســت. بنابرایــن ظــرف و چارچــوب نیــز مکمّل وحی‌اند (ن.ک: نسیم وحی، میرصانعی: 47/1).

و در ادامه زیارت جامعه کبیره و مضامین عالیه آن‌را رد کردند که همانا گذشتن از خط قرمز شیعه است. این زیارت مأثور و کلام امام هادی علیه‌السلام است و در کتب معتبره نقل شده و خود مجموعه‌ی کامل فرهنگ و معارف اسلام و تشیع است و مخالفت و عناد ورزیدن با آن خیلی از چیزها را زیر سؤال می‌برد… .

تهمت زدن به شیعیان مخلص و واقعی به غلّو دور از انصاف است و غلاة در فقه و شریعت کسانی هستند که حکم به نجاست آن‌ها شده و منحرف هستند و این نسبت دادن بسیار ناروا است و توصیه می‌کنم شخص ایشان و همه‌ی ما بارها و بارها آیات نورانی سوره‌ی حجرات را بخوانیم، بیاندیشیم و عمل کنیم.

بدتر از همه این‌که در ادامه ایشان کسانی‌را که خلافت و ولایت علی علیه السلام را غصب کردند، خلفای پیامبر دانستند که این خود هم حق‌کشی و خیانتی آشکار می‌باشد. و نیز در ادامه منکر تبرّی شده، امری مهم که از فروع دین برشمرده شده است «علیّ مع الحق و الحق مع علی» و نیز غیرعلمی‌تر و غیرکارشناسی‌تر این‌که مسائل اختلافی بین شیعه و سنی را آن هم در سطح جهانی مطرح می‌کنید! چه هدفی را دنبال می‌کنید؟ طرح موضوع تحریف قرآن که از اصل دروغ و گناهی است نابخشودنی و تنها عدّه قلیلی آن هم در مقام بحث علمی، و نه اعتقادی، مطرح کرده‌اند حاکی از چیست؟ از این گذرگاه چه چیزی عائد شما می‌شود؟ بجز این است که در مسیر خردورزی و اندیشه‌ی دینی شما راهی انحرافی و تشکیکی می‌خواهید ایجاد نمائید؟! راهی که انتهایش به عرفان‌های نوظهور و نحله‌های انحرافی ختم می‌شود. بجز این است که آب به آسیاب دشمنان انسانیّت، اخلاقیات، دیانت و فضیلت‌ها می‌ریزید؟!

بیائید و قدر علمی خود را بیابید و در بحث و حکمت و اندیشه راه و رسم بوعلی سیناها و زکريای رازی‌ها و ابوریحان‌ها را بروید!! چرا که مسیری که انتخاب نمودید، قطعاً تاریخ بشری، حکمی و دینی آن‌را بر نمی‌تابد و در کور راه‌های دهکده‌ی جهانی گم می‌شود. چرا که :

(فَاللَّهُ خَيْرٌ حَافِظًا ۖ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ)(قرآن مجید: 12/64)

(كَذَٰلِكَ يَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَالْبَاطِلَ  فَأَمَّا الزَّبَدُ فَيَذْهَبُ جُفَاءً  وَأَمَّا مَا يَنْفَعُ النَّاسَ فَيَمْكُثُ فِي الْأَرْضِ) (قرآن مجید: 13/17).

امیرالمومنان علی علیه السلام مسئولیت علماء و دانشمندان را بسیار سنگین برشمرده و در خطبه 3 نهج‌البلاغه (شقشقیه) می‌فرمایند: « لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ الله علی‌ العلماء ان لا یقاروا علی کظه ظالم و لا سغب مظلوم لالقیت حبلها علی‌ غاربها و لسقیت آخرها بکاس اولها» اگر آن اجتماع عظیم نبود و اگر تمام شدن حجت و بسته شدن راه عذر بر من‌ نبود و اگر پیمان خدا از دانشمندان نبود که در مقابل پرخوری ستمگر و گرسنگی ستمکش ساکت ننشینند و دست روی دست نگذارند، همانا افسار خلافت را روی شانه‌اش می‌انداختم و مانند روز اول کنار می‌نشستم .

                                                                    «اللهم اشهد قد بلغت»

والسلام علیکم و رحمه و الله و برکاته

سید رضا میرصانعی خوانساری

1400/11/01- قم المقدسة

بسم الله الرحمن الرحیم

«فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ»

(قرآن مجید: 39 / 17-18)

سال‌ها دل طلب جام جم از ما می‌کرد      زان‌چه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد

دوست و دشمن معترفتند که نژاد ایرانی و آریایی از لحاظ درک و استعداد برتر و سرآمد هستند. رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز فرمودند: «اگر علم در ثریا باشد، این قوم آن‌را پیدا می‌کنند و به آن می‌رسند»

مستشرقین نیز در کتاب‌های خود کم و بیش آورده‌اند که دانشمندان ایرانی از نبوغ خاصی برخوردارند و از آن‌ها به عنوان نوابغ و مغزهای متفکّر در تمام زمینه‌ها یاد می‌شود، این افتخار بزرگی برای مملکت ما و ملّت شیعه‌ است. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل…

مع‌الأسف در طول تاریخ، حاکمان خودکامه و استعمارگران نگذاشتند این مملکت پیشرفت کند و همیشه در مقام آن بودند تا مملکت عقب مانده و سیر قهقرایی و واپسماندگی داشته باشد! تا این زمان هم که به برکت خون شهدای عزیز موانع بحمدالله برطرف شده؛ دست‌های مرموزی در کار است تا دافعه بر جای جاذبه حاکم باشد و مغزها را فراری دهند و جوان‌های مستعد بر این باور باشند که مملکت جای پیشرفت و ترقی و تعالی نیست و هجرت به بلاد و کشورهای دیگر تنها راه چاره است. که متأسفانه بیشتر هم به دام انسان‌های منحرف می‌افتند و به کارهای ناشایست برای امرار معاش تن می‌دهند و اصالت خود را فراموش می‌نمایند و آب به آسیاب دشمنان می‌ریزند و بازیچه‌ی شبکه‌های ماهواره‌ای قرار می‌گیرند که با پول اجانب و دایه‌های دلسوزتر از مادر اداره می‌شوند و شبانه‌روز زمینه‌ی بی‌اعتقادی و ولنگاری و ایجاد شبهه برای گمراه کردن خارج نشین‌ها و غیر خارج نشین‌ها به خصوص نسل عزیز جوان را فراهم می‌کنند که این خود گناهی نابخشودنی و بزرگ است.

ای کاش مسئولین امر فکری برای بازگشت این عزیزان به میهن خود می‌کردند تا با کمک یکدیگر مملکتی آباد و زیبا و مرفه و سرآمد در تمام زمینه‌ها با الهام گرفتن از تعالیم انسان‌ساز و نورانی قرآن و اهل بیت علیهم‌السلام بسازیم و از تنگ نظری‌ها و تعصّبات بی‌جا دوری کنیم تا در پیشگاه پروردگار مسئول نباشیم.

به امید آن روز…

والسلام علیکم و رحمة و الله و برکاته

سید رضا میرصانعی خوانساری

1400/11/01- قم المقدسة

تاريخچه‌ي جزيرة العرب

(برگرفته از دیپاچه تفسیر نسیم وحی، جلد اول)

جزیرة العرب؛ سرزمینی است در جنوب غربی آسیا، از غرب به دریای سرخ، از شرق به خلیج فارس، از جنوب به اقیانوس هند و از شمال به هلال الخصیب- بخش خشکی که حجاز را به سوریه، عراق و فلسطین امروزی می­رساند- محدود می‌کند. این سرزمین، پنج بخش داشته است: تهامه (بسیار سوزان و بد آب و هوا) که در روبه‌روی کرانه‌ی خاوری دریای سرخ قراردارد. حجاز (جدا، جدایی) سرزمینی که تهامه را از نجد (سرزمین بلند) جدا کرده و در شمال یمن و شرق تهامه تا مرزهای فلسطین ادامه یافته است؛ آن‌جا سرزمینی کوهستانی و ریگ‌زاری با آب وهوای معتدل شمالی است که دو شهر بزرگ جهان اسلام (مکه و مدینه) را در خود جا داده است. نجد؛ ناحیه‌یی بین یمن و بیابان سماوه، عروض و عراق که بلندتر از دیگر جاهای آن شبه جزیره است. یمن؛ از یک سو به نجد تا اقیانوس هند و از سوی دیگر به حضرموت و دریای عمان کشیده شده است. عروض؛ سرزمینی که یمامه و بحرین را در بر می­گیرد؛ این سرزمین گسترده، بیابانی بی­ آب و علف با آبادانی اندک بوده است. خاور آن حاصل‌خیزتر از باخترش، و باختر آن مناسب برای دام‌داری بوده ­است. بخش مرکزی­اش؛ کوه، دره و جلگه‌هایی چند دارد. مردم بیابان­نشین آن دیار، چابک بوده و به دلیل موقعیت نامناسب آب و هوایی، بیابان­گردی را بر یک­جا نشینی ترجیح می‌داده­اند، به همین دلیل به کشت‌وکار، توجّهی چندان نداشته و زندگی خود را به پرورش دام­ها- بویژه شتر- سپری می‌کرده­اند، از گوشت آن می­خورده، شیرش را می­نوشیده، از پشمش برای خود پوشاک می­بافته و چادرهای نشیمنگاه خویش را می­ساخته‌اند.

این سرزمین- در خود- تاریخ مردم سبا، احقاف، یمامه، نجران، حنین، حجر صالح و … را نشان ­می­دهد و بیش­تر داستان­های قرآن مصداق­های گذشته­ی موجود در این سرزمین است، داستان­هایی چون؛ چشمه‌های موسی، مدین شعیب، قصر مشّید، بئر (چاه) معطله، یاران أخدود، إرم ذات العماد (بهشت شدّاد)، قوم­های عاد و ثمود، داستان هود، دیار کنده، کوه طی، خانه‌های فارهین، کوه سینا، مدین و… را در تاریخ خود نگه ­داشته است.^[1]

برای بررسی تاریخ قبیله‌های این شبه جزیره، پیش از ظهور و بروز اسلام به نگاره‌ها و نوشته‌های ثمودی و لحیانی می‌توان نگریست و در آن‌ها غورکرد. این نوشته‌ها و نگاره‌ها درباره­ی عرب­های جنوب، در دهه‌ی پنجم سده­ی بیستم و آثارپژوهی در نوشته‌ها و نگاره‌های عرب‌های شمالی در دهه­ی دوم سده­ی بیست و یکم میلادی به تلاش و کوشش‌های مستشرقینی همچون؛ گلازر،^[2] مورتمان،^[3] ملاکر،^[4] رودوکاناکیس،^[5] ریکمانس،^[6] ژاکلین پیرنه،^[7] وَن دِن برَندن،^[8] ماریا هُفنر^[9] و… انجام یافته­ است. ایشان بر آن عقیده­اند که سروده‌های عرب پیش از اسلام به ­خوبی انعکاسی درست از شیوه­ی زندگی، آداب و رسم­های آن روزگاراند. سروده‌های غنایی و تغزّلی سرایندگان کوچنده، نمایی کلّی از زندگی­ کوچ­نشینی عرب­های بدوی را که مشخّصه­ی سیمای خاص و بیان‌کننده‌ی بعدهای روحی و معنوی آن­هايند، عرضه ­می­کنند. در قصیده‌ها؛ بازتابی از زندگی­ سیاسی و اشاره‌هایی چند به رویدادها دیده نمی­شود اما در آن­ها ویژگی­ها، عادت­ها و شیوه­ی زندگی­شان را به­ خوبی می‌توان دریافت. از جمله­ی این سروده‌ها از «دیوان امرؤالقیس»- آخرین پادشان کنده- می‌توان یاد کرد.

اخبار؛ جز داستان­ها و حکایت­هایی بیش نیستند، از آن جمله می‌توان از «ایّام‌العرب» یادکرد. این نوشته شرح روزهای پیکار و درگیری­های قبیله‌های گوناگون عرب آن دیار را – که تا اندازه‌یی عنصرهای حماسی­ ادبیات پیش از اسلام در آن نمایان اند- بیان­ می‌کند. نوشته‌های جغرافیایی و تاریخی تدوین ­شده در روزگار نخستین دوره­ی اسلامی، نتیجه­ی بررسی­ها و نگارش­هایی­اند که برخی از آن­ها جنبه­ی اسطوره‌یی دارند. در این نوشته‌ها بیش‌تر به نسب­شناسی و ارتباط­های خویشاوندی قبیله‌ها پرداخته شده است، هر چند برخی از آن­ها با واقعیت­ها هم‌خوانی نداشته‌اند.^[10]

سيماي سياسي، اجتماعي و اقتصادي­ جزيرة العرب

پیش از ظهور اسلام، سازمان سیاسی عرب­ها در آن دیار بر روابط ابتدایی خویشاوندی­ طایفه‌ها و قبیله‌ها استوار بوده­ است. هر قبیله‌یی به نام یکی از نیاکان فرضی­شان نامیده می­شد. ارتباطشان با دنیای بیرون بسیار محدود بود. به همین دلیل، ناگزیر به تکیه بر امکانات محلّی، قومی و قبیله‌یی خود بودند. در نتیجه؛ مردمی خودکفا شدند. مردان عرب در هر قبیله پای­بند و متعهّد به همان قبیله بودند. خود را وقف قبیله­ی­شان می‌دانستند و برای حفظ قبیله­ی خود تا پای جان می­ایستادند. در رأس قبیله یک شیخ بود که سران خاندان، وی را بر می­گزیدند. او از خاندانی ثروتمند، مردی کاردان و شجاع باید می‌بود.^[11] با وجود این، دو امپراتوری بزرگ آن روزگار، ایران و روم، در نبرد با یکدیگر و زورآزمایی­های سیاسی- نظامی­شان هر کدام از سرزمین­ها و مردم عراق و شام بهره­ می‌بردند تا اینکه پس از نفوذ مسیحیت به جنوب آن‌جا رومی­ها با هدف‌های سیاسی برای چیره ­شدن به آن دیار، خود را به جنبش­های عرب آن سرزمین نزدیک­کردند و اندیشه‌هایشان را به اندیشه‌های آن­ها پیوند زدند اما در همان روزها تا روزگار ساسانی­ها همه­ی کرانه‌های شرقی شبه‌جزیره، عمّان، یمامه، و حتی غرب شبه‌جزیره در اختیار ایرانیان بود. تنها عامل بی­توجّهی­ این دو امپراتور به آن‌جا؛ خشکی و سختی راه‌هایش می‌تواند باشد. به همین دلیل مردم آن‌جا به دور از غوغاهای سیاسی­ جهانی و ارتباط با کشورها در سرزمین خویش به زندگی بدویشان ادامه می‌دادند، البته این به جز برخی از منطقه‌های آن‌جا، همچون مکّه، یثرب، شمال شبه‌‌جزیره و… بود.^[12] بنابراین؛ بیابان­های سوزان شبه‌جزیره مجموعه‌یی از قبیله‌هایی را در خود جای داده بودند که گاهی قبیله‌های ناتوان­تر به منظور افزودن توان دفاعی­شان با قبیله‌های دیگر پیمان پشتیبانی(حلف) می­بستند. همه­ی این پیمان­ها برای دفاع از خویش در برابر دشمن بود، به جز «حلف‌الفضول» که پیامبر اکرم9عضو آن بود و برای دفاع از ستم­دیدگان بسته شد.

هم‌چنین مردم آن دیار به دلیل وضعیت محیطی و جغرافیایی­ سرزمین‌شان، مردمی صحرانشین و کوچ­کننده بودند، آن­ها به جز بومی­های سه شهر مکّه، یثرب و طایف اغلب در یک‌جا نمی­ماندند. ویژگی­های اجتماعی این مردم عبارت بودند از: تعصّب، فخرفروشی، سرایندگی، به صدای بلند سخن­گفتن، قماربازی، شراب­خواری، جادوگری و خرافه‌انگاری، بدرفتاری به یتیم­ها، فال­زدن به وسیله­ی پرندگان، سرزده و بدون اجازه به خانه­ی دیگران پاگذاردن، دزدی از دارایی­های شوهرها و… كه برای شناخت بيش‌تر اين مردم گذرا به بيان برخی از اين ويژگی‌ها می‌پردازيم:

تعصّب؛ تعصّب­ورزی در میان آن جامعه بسیار زیاد بود. آن­ها به قبیله، نیاکان و خدایان خویش بسیار تعصّب می­ورزیدند، به گونه‌یی که برخی درگیری‌های قومی و قبیله‌یی­شان بر سر همین چیزها بود. خون­خواهی یکی دیگر از ویژگی­های بارز این قوم بود، کم­تر قبیله‌یی بود که به خونخواهی از فرد/  افراد قبیله­ی خویش برنخیزد و جنگ و ستیز با یکدیگر یکی از راه‌های گذران زندگی (امرار معاش)شان به ­شمار می‌رفت.^[13] زندگی بیابان‌گردی و به دنبال آب و چراگاه برای دام­های خویش بودن، گریز از قانون­مداری، و تعصّب نظام قبیله‌یی در دفاع همه‌گیر از فرد/  افراد قبیله – چه قاتل، چه مقتول- و… از جمله­ی دلیل­های ناامنی در آن دیار به  شمار می­آمد.^[14]

فخرفروشی نسبت به فرزندان پسر و دارایی­ها، یکی دیگر از ویژگی‌های آن روزگار عرب آن‌جا به شمار می­آمد. آن­ها زمانی را برای پرکردن وقت‌های فراغت خویش به «مفاخره» می­پرداختند و بین آن­ها فردی به داوری می­پرداخت. این مراسم به گونه‌یی بود که هر یک از دو طرف افتخارهای خود را به شعر یا نثر بر می­شمرد و گاهی این مفاخره بالا می­گرفت که به جنگ می­انجامید.^[15]

سرودن و سرایندگی؛ در روزگارانی خیلی پیش‌تر از آن روزگار در میان مردم آن سرزمین اهمّیتی بسیار داشته و پختگی، دقیقی، شیرینی و زیبایی آن زبان‌زد بوده ­است.^[16] درون‌­مایه­ی شعرشان نشان­دهنده­ی اندیشه‌ها، احساس­ها و افتخارهای قبیله‌یی است. سروده‌ها همچون سخن یک راهبر، در میان قبیله مؤثّر بوده اند. اعضای قبیله هنگام روبه­روشدن با دشواری‌های اجتماعی و نیاز به امر قضاوت، به شاعر قبیله­ی خویش پناه­ می­برده‌اند. وی در برابر دشمن، سلاح بُرنده­ی قبیله به ­شمار می­رفت و نمی‌گذاشت به نام نیک آن‌ها اهانت شود. به همین دلیل اعضای قبیله می‌کوشیدند تا پیش از برگزیدن «رئیس» یک «شاعر» داشته ­باشند.^[17]

یکی دیگر از ویژگی­های آن مردم، سخن­گفتن به صدای بلند بوده است تا برتری خود را به فرد/  افراد در پیش روی خویش برسانند.

قماربازی – که خداوند در قرآن مجید از آن به «مَیسِر» (2/219 و5/90) یاد کرده ­است- به این‌گونه بود که در میان خود شتری را نحر و آن را به بیست و هشت بخش می­کردند. این بازی ده نفر شرکت­کننده داشت که هر کدام یک چوبه­ی تیر به نامی خاص همراه خود می­آوردند، هفت بخش از گوشت شتر به ترتیب برای هفت نفر اوّل بوده و سه نفر دیگر بهای شتر را بدون داشتن سهمی از گوشت آن باید می­پرداختند. سپس هر یک از چوبه‌های تیر را به نام هر کدام از شرکت­کنندگان در این قمار نام‌گذاری می­کردند. اجراکننده­ی این قمارها «حرضه» و پایشگر وی «رقیب» نامیده­ می­شد. هرچند «حرضه» فردی مطمئن انتخاب می­شد، برای حفظ صد درصد بی‌طرفی­اش، چشمانش را به پارچه‌یی می­بستند.^[18]

یکی دیگر از عادت­های ناپسند آن قوم می­گساری بود؛ اغلب­شان می‌گسار بودند و گاهی برخی از آن­ها چنان در می­گساری زیاده‌روی می‌کردند که «قبیله» آن­ها را از میان خویش می­راند. مجلس­های باده‌گساری همراه با غنا و رقص بود و اسیرهای جنگی و کنیزها گردانندگان آن مجلس­ها بودند.^[19]

جادو؛ حرفه‌یی دیگر در میان آن­ها بود که بسیار رواج داشت. عرب جاهلی افسون­ها و جمله‌های خاص مفهوم و نامفهوم مسجّع را به پندار جلب نظر ارواح خود یا از میان برداشتن شرّ و بدی ارواح ناپاک، همراه با حرکت­هایی و به روشی خاص به کار می­برد یا بر نخ‌هایی خاص گره‌هایی ­می­زد و بر آن­ها افسون­هایی می­دماند.^[20]

هم‌چنین پس از جنگ­های قبیله‌یی یا راه­زنی از کاروان­ها دارایی‌هایشان را نیز غارت ­می­کردند. بسیاری از مردان را می­کشتند، زنان و فرزندان­شان را به اسارت­ می­گرفتند و بیش‌ترشان با فرزندان پدر مرده، رفتارهایی بس ناشایست داشتند. رفتارشان با دختران پدر مرده (یتیم) بدتر بود. ابن‌عباس می­گوید: «در جاهلیت، مردی که پس از جنگ به دختری یتیم دست می‌یافت، لباسی روی وی می­انداخت، و پس از آن کسی نمی‌توانست او را به همسری­ خود برگزیند. اگر آن دختر زیباروی بود، خودش وی را به همسری برمی­گزید و دارایی­اش را بر می­داشت اما اگر او را نمی­پسندید، کسی دیگر حق ازدواج با وی را نداشت تا بمیرد و دارایی‌هایش را به ارث ‌می‌برد.^[21]

یکی دیگر از ویژگی­های این جماعت؛ بدون اجازه به خانه­ی دیگران سرزده رفتن بود. این رسم بویژه در میان سران و بزرگان یک قوم و قبیله بیش‌تر رواج­داشت، به گونه‌یی که هنگام رفتن به خانه­ی کسی اگر برای ورود اجازه می­خواستند، ننگ به­ شمار می­رفت.

دزدیدن دارایی­های شوهران، رسم دیگر مردم آن دیار به­ شمار می‌رفت و ویژگی‌های ناپسند بسيار ديگر كه پس از ظهور اسلام از میان ­رفت و کلام وحی به راهنمایی حضرت محمّد9آن­ها را از انجام چنین کارهایی باز­داشت.

از نگاه اقتصادی؛ اغلب افراد قبیله به پرورش چهارپایان اهلی (دام‌داری) و تربیت اسب، اندکی به کشت و کار غلّه و سبزی می‌پرداختند. در کنار آن به ساختن باغستان­های هلو، زردآلو، انار، لیمو، پرتقال، موز، انجیر و نخلستان­های خرما نیز اهمیت می‌دادند. همچنین به کشت گیاهان معطّر و خوش‌بو مانند: کُندر، آویشن، یاسمن و اسطوخودّوس سرگرم بودند، از گل­های سرخ کوهستانی عطر می­گرفتند و … . در کرانه‌های باختری این بیابان بزرگ چند بندرگاه و بازار بود که برخی از بازرگانان عرب به بازرگانی سرگرم­ بودند. راه‌های کاروان­رو بزرگ از آن سرزمين تا شام، و از سوی دیگر تا بابل  امتداد داشت. بازارهای مکاره^[22] بازرگانان سرزمین­های دیگر را گه­گاهی به شهرهای گوناگون جزیرة العرب می‌کشاند. یکی از مرکزهای مهم بازرگانی، عکاظ، در نزدیکی مکّه بود. این بازار یکی از بازارهای فصلی در آن سرزمین به ‌شمار می­رفت. قبیله‌های عرب در ماه شوّال هر سال حدود بیست روز، در مکانی بین نحله و طایف برای دادوستد گرد هم می­آمدند. شاعرهای عرب هم در همان روزها در آن‌جا سروده‌های جدید خود را عرضه می­کردند.^[23]

بازارهای «ذی‌المجنه» و «ذی‌المجاز» نیز از جمله بازارهای مهم در نزدیکی مکّه به شمار می­آمدند. دام‌داری؛ اقتصاد اصلی عرب­ها به شمار می­رفت. آن­ها همراه گله‌های دام خویش- چه در شرایط کوچ، چه در شرایط زندگی­ نیمه‌کوچ- مستلزم حرکت از چراگاه به مرتعی دیگر بودند. تأمین آب [و علوفه] ایجاب­ می­کرد تا دام­ها از ناحیه‌یی به ناحیه­ی دیگر حرکت داده شوند … کوچ هر قبیله به این ناحیه‌ها سبب اجازه­گرفتن از رئیس قبیله­ی مالک این سرزمین­ها بود. قبیله­ی کوچ­کننده وظیفه داشت تا برای اجازه، خراجی^[24] معین به رئیس آن‌جا بپردازند.^[25]

یکی دیگر از راه‌های درآمد آن­ها جنگ، چه جنگ­های درونی (بین قبیله‌یی) چه جنگ­های بيرونی بود. آن دسته از عرب­هایی که زیر نظر حکومت ایران در روزگار ساسانی و حتّی پیش از آن بودند، همین‌که در می­یافتند تدارکی برای جنگ با رومی­ها در پیش است، شتابان گرد ایرانیان می­آمدند. [پس از پیروزی هم] غنیمت­های به ­دست­ آمده از جنگ و یورش­های ناگهانی را بین همدیگر بخش می­کردند. همه­ی غنیمت­ها از دام­ها، مواد کشاورزی و اسیرها ثروت­هایی بودند که باید تقسیم می­شدند و بخشی از دارایی­شان به ­شمار می­رفت. اسیرها هم در بازار برده­فروش­ها فروخته می­شدند … . عرب‌ها که خود را با تعهّدهایی نسبت به یکی از دو دولت بزرگ پای‌بندکرده بودند، از آن‌ها پول و دارایی دریافت می­کردند. درآمد سالانه‌ی نقدی و جنسی نظامی که دولت روم به عرب­ها می‌داد عبارت بودند از: پول، طلا، غلاّت، آرد، روغن، شراب و علیق^[26] …، طلا و نقره برایشان ارزشمند بود و در دادوستدهای بازرگانی به ­کار گرفته­ می‌شدند. فلزها برای ساخت سلاح و سازوبرگ نظامی کاربرد داشتند.^[27]

پیمان­نامه‌های امنیّّتی یکی دیگر از راه‌های درآمدزایی آن­ها بود. آن­ها برای ایجاد امنیّت و آرامش کاروان­های بازرگانی که از سرزمین‌شان باید می­گذشتند، با حاکم کشورها و رئیس­های قبیله‌ها پیمان­نامه‌هایی امضا می­کردند که «ایلاف» نامیده ­می­شدند.^[28] «قريش» به دنبال این پیمان­نامه‌ها بود که کم‌کم به شام، حبشه، عراق و یمن می­رفت تا تجارت­کند. پس از آن از زمان هاشم تا ظهور اسلام بازرگان­های بزرگی در مکّه پدید آمدند.^[29] قريش، بیش‌تر کالاهایی که به وسیله­ی آن­ها به ­بازرگانی ­می­پرداخت؛ چرم، کشمش، صمغ، عطر، طلا، ابریشم، بُرد یمانی، لباس­های عدنی، سلاح، ابزار آهنی و کالاهایی دیگر از آفریقا، هند، شام و حوزه­ی مدیترانه بودند.^[30] عرب­های جنوب این شبه‌جزیره نیز؛ مرّ،^[31] کندر و بخور تجارت می‌کردند.^[32]

پول شناخته شده در میان قوم­ها و قبیله‌های این سرزمین؛ پول­های ایرانی، رومی، یمنی و حبشی بودند.^[33] دینار و درهمی که در میان آن­ها رواج داشتند، به ترتیب؛ پول ایرانی و یونانی بودند. یثربی­ها، هنگامی‌که پیامبر اکرم9به آن‌جا کوچ‌كرد، به درهم خرید و فروش می­کردند.^[34] دینار هم که پول ایرانی به ­شمار می­آمد، تا زمان عبدالملک پول رایج عرب­ها بود. وی برای نخستین بار در دمشق به ضرب دیناری خاص دستور داد.^[35]

کشاورزی؛ بیش‌تر در شمال شبه‌جزیره وجود داشت. از جمله فراورده‌های باغی آن­ها؛ خرما- یکی از مهم­ترین فراورده‌های کشاورزی آن‌جا- انگور، انجیر، زیتون، حبوب و سدر بودند. این فراورده‌ها بیش‌تر در یثرب، خیبر و طایف کاشت و برداشت می­شدند.

نظام بردگی؛ در میان این قوم نیز رواج داشت، خرید و فروش آن­ها بیش‌تر در مکّه و هنگام برپایی مراسم آیینی حجّ مشرک­ها پیش از بعثت پیامبر انجام می­شد. اغلب بردگان، همانند اسیرهای جنگی بودند که توان پرداخت فدیه^[36] را نداشتند، آن­ها در وضعیّت بسیار نامناسب اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به­ سر می‌بردند و حقوق‌شان نادیده­گرفته­ می­شد، به گونه‌یی که صاحب‌شان اجازه­ی شکنجه و حتی کشتن آن­ها را داشت.^[37] می­بینیم که در قرآن مجید از آن­ها به «عبد، أمة، رقبة و فتیات» یاد شده است.

رباخواری؛ یکی دیگر از راه‌های درآمدزایی برخی از عرب­ها بویژه پول‌دارانشان بود. هرگاه شخصی مبلغی را قرض می­گرفت تا در زمانی معیّن بپردازد اما هنگام سررسیدش قرض خود را نمی‌توانست پس ­دهد، از طلبکار فرصت می­گرفت و در برابر، مبلغی به آن می­افزود که این مبلغ اضافی را «ربا» می­گویند.^[38]

«ربا» در روزگاران جاهلی از منبع­های ثروت اهل مکّه، طایف و یهودیان یثرب به شمار می­آمد.^[39] اغلب وام­گیرنده‌ها در زندگی خویش وام خود را نمی‌توانستند بپردازند، پس از مرگ آن­ها، فرزندان‌شان بدهی­ پدر را باید می­پرداختند و گاهی از او هم می­گذشت تا نوه و … .^[40] یکی از اشراف­زاده‌های آن دیار، رومه، بانوی نجرانی و از لخمیان بود، فرزندش، نعمان بن رومی بنت ارفع، بود. چه بسا دلیل اینکه فرزندش همراه نام وی آمده نه نام پدرش؛ ثروت بیش از اندازه و جایگاه اشرافی­گری وی بوده است. گویا در آن روزگار در میان لخمیان چنین رسم بوده که نام فرزندان این زنان همراه نام پدرشان نمی­آمده ­است، مانند: «منذر بن برزکیکة» (منذر بن شقیقة) یا «نعمان بن هند». رومة؛ مالک قبیله­ی خویش بود و ثروتی هنگفت داشت … . در نوشته‌های مربوط به زنان قدّیس آن دیار آمده که وی نماینده­ی عشیره­ی «جَو» از موجودی­های مالی­اش مقداری زیاد به بسیاری از افراد نیازمند وام می‌داد، بهره­ی (درصد) آن را می­گرفت و از این راه دارایی خاندان خود را فزونی می‌داد.^[41]

دين در جزيرة العرب

برای بحث و پژوهش درباره­ی کیفیّت پرستش عرب و بت­هایشان، در روزگار جاهلیت، قدیمی­ترین مرجع معتبر و الاهی، قرآن کریم است که در برخی از آیه‌ها و سوره‌ها به دلیل­های عقلی و نشانه‌های فطری و طبیعی در برابر مشرک­ها و انکارکنندگان «بعث، اعاده و رسل» استدلال کرده است. عرب­ها، پیش از ظهور اسلام، از حیث نحوه­ی پرستش، به دسته‌ها و طایفه‌های پراکنده ­و گوناگون زيرمی­شدند:

منکرهای آفریدگار و بعث و اعاده، منکرهای بعث و اعاده، منکرهای پیامبران و پرستندگان بت­ها، باورمدارها به جعل دختران خدا، یهودیّت، مسیحیّت، صائبی­ها (مندائیان)، انسان­های معتقد به توحید و معاد یا همان یگانه‌پرستان (حنیفی‌ها).^[42] تاریخ تحوّل دین این منطقه نشان می­دهد که دین – بویژه در شمال- توحیدی بوده اما در گذر زمان به بت‌پرستی گراییده است. بنابراین؛ كعبه، علاوه بر مركز عبادي بت­پرستان، خانه­ی خدا نيز شناخته و گرامی داشته می­شده است و آن­ها به برخی از آیین­ها و رسم­های ابراهیمی عمل می­کرده­اند. از همه مهم­تر؛ در کنار پرستش بت‌ها، برخی «الله» را نیز می‌پرستیده­اند و او را آفریننده­ی جهان می‌دانسته‌اند. پدیده­ی دین در جنوب با شمال این سرزمین تفاوت داشت، هر چند بت­پرستی در جنوب اصالتی پیش‌تر داشت، در شمال رایج­تر بود. بت­پرستی در شمال با بقایایی مبهم از اندیشه­ی توحیدی اسماعیلی همراه بود. شمال از لحاظ مدنیّت، از جنوب عقب­تر اما از لحاظ فرهنگ دینی جلوتر بود.^[43] یکی از ویژگی­های اندیشه‌های دینی عرب این سرزمین در آن روزگاران این است که ابتدایی‌ترین مرحله­ی پرستش با پیشرفته­ترین آن درآمیخته بود. هر چند ساده به نظر می­رسید، پیچیده بود و دلیل آن تعامل‌های فراوان فرهنگی، ذهن ساده­ی بدوی و نیاز روحی به پرستش بود که در سده‌های پی‌درپی به وجود آمد. همچنین تأثیرهای متقابل این­ها اصلی­ترین دلیل چندگانگی دین در این سرزمین است.^[44]

از دیگر ویژگی­های اندیشه‌های دینی آن­ها می‌توان از پای­بند بودن سختشان به اندیشه‌های دینی، درست­ پنداشتن آن­ها و نپذیرفتن اصلاح‌های به وجود آمده در آن یاد کرد.^[45] آن­ها هیچ نوشته­ی مقدّس و افرادی برای نگه‌داری از ارزش­های دینی­شان نداشتند. به همین دلیل اصول دینی­شان سست بود. هر چند در برخی از جاها مانند: یمن کاهن­ها وظیفه‌ی پاسداری از ارزش­های دینی را به عهده داشتند، کارشان بیش‌تر شبیه رمّال‌های روزگار بود.^[46] قريش، در میان آن­ها، خود را گرداننده­ی مناسک حج و متولّی­ اندیشه‌های دینی- آن هم بیش‌تر برای کسب امتیاز- می‌دانست.^[47] آن­ها نیز چون دیگر مردم آن روزگار طبیعت و عنصرهای آن را می­پرستیدند. ستاره­پرستی و ماه­پرستی نیز در میانشان رسم بود. خدای ماه را «أَلمَکَة» (بخشنده­ی تندرستی) می­نامیدند و آن را پرستش می­کردند. گاهی از آسمان انتقام­جو طلب مرحمت­ می­کردند. به تقدیر سرنوشت خود از خدایانشان بسیار پای­بند بودند و قضا و قدر آن­ها را می­پذیرفتند. اندکی از شبانه‌روز را به نیایش می­پرداختند و به زندگی پس از مرگ چندان توجّه نداشتند، اما برخی از آن­ها هنگام مرگ از بازماندگانشان می‌خواستند تا پس از مرگشان، شترشان را در کنار گورشان ببندند، به او چیزی ندهند تا زودتر بمیرد و در دنیای دیگر به هر یک از آن­ها برسد تا از سختی­ پیاده ­پیمودن راه بهشت رهایی یابند. گاهی نیز قربانی انسان به خدایان خود پیش‌کش می­کردند و در برخی جاها بت­های سنگی را می‌پرستیدند.

آن­ها برای هر روز از سال خود بتی داشتند یعنی سیصد وشصت بت را پرستش­ می­کردند. گرامی­ترین آن بت­ها «هُبَل» نام داشت، او را به شکل انسان و از سنگ یک ­پارچه­ی عقیق تراشیده­ بودند، اما یک دستش طلایی بود. آن­ها جز آن خداها و بت­ها «الله» را نیز که والاترین خدایشان بود می‌پرستیدند. هر قبیله بت­هایی با آداب و رسم­های خاص خود داشتند، چون اغلب آن قبیله‌ها با یکدیگر در نبرد و زدوخورد بودند. اندیشه‌های دینی یکدیگر را نیز به مسخره ­می­گرفتند و به دلیل ارتباط نداشتن با تمدّن‌های دیگر، روزگار خود را در نادانی به­ سر می­بردند. در هر گوشه‌یی از سرزمین خود، سنگی خاص، نخلی یا تپه‌یی را مقدّس ­می­شمردند. گاهی از وجود سنگ­ها و نخل­های مقدّس کشف شده‌یی که شفادهنده­ی بیماران بود، یکدیگر را با خبر می­کردند.^[48]

 دين در روزگار حضرت محمّد9^[49]

در روزگار حضرت محمّد9 در جزیرة العرب، دین­های حنفا، یهودی، مسیحی، زرتشتی، مانوی و مندایی (صائبی) برای عرب­های آن سرزمین آشنا بودند. حنفا در مکّه، مدینه، شمال و شمال غرب می­زیستند. درباره­ی دین «حنفا» و واژه­ی «حنیف» سخن بسیار است که ما در این دیباچه از آن می­گذریم. تنها آن چه در این‌جا می‌توان گفت: حنفا پیش از ظهور اسلام، کسانی بودند که به «الله» معتقد بودند و او را آفریننده­ی یکتای بخشنده می­شناختند. راغب هم می­گوید: «حنیف کسی است که از گمراهی به استواری و هدایت (استقامت) گرایش داشته باشد».^[50] بنابراین؛ پیرو دین حنیف به کسی گفته می­شد که خدای یگانه را پرستش می­کرد و از شرک و بت­پرستی دوری ­می­جست.

یهودیان، اغلب در غرب جزیرة العرب زندگی می­کردند و مرکز ايشان «یثرب» بود. همچنین در شهرهای تیماء، فدک و خیبر هم سکونت داشتند. شغل اصلی آن­ها کشاورزی بود. آن­ها بازمانده‌های نبردهایی بودند که از دست آشوری­ها و بابلی­ها، یونانی­ها و رومی­ها گریخته ­بودند و به آن سرزمین پناه ­آورده ­بودند اما گذشت زمان جای پای آن­ها را محکم ­کرده بود. معروف‌ترین قبیله‌های یهودی؛ بنی قینقاع، بنی‌النضیر و بنی‌القریظه بودند.

مسیحیان هم در شمال جزیرة العرب در شهرهایی چون؛ تبوک زندگی­ می‌کردند و قبیله‌های تغلب، غسّان و قضاعه در شمال آن سرزمین بودند. برخی از ايشان در جنوب، در میان مردم یمن و نجرانی­ها می­زیستند. این دین از سده­ی چهارم میلادی از جنوب از راه حبشه و از شمال از راه سوریه و بیابان سینا به جزیرة العرب نفوذ کرد اما چندان پیشرفت نداشت.

ایرانیان، نخست با عرب­های حیره (قبیله­ی بنی‌لخم) و سپس با کِندی­ها در ارتباط بودند. اندکی از زرتشتیان و مزدکی‌ها در میان مردم آن شهر زندگی ­می­کردند. از سوی دیگر؛ آشنایی ابوسفیان به دین­های ایرانی را نمی‌توان نادیده­گرفت. بازرگانان عرب نوشته‌های دینی­ ایشان این دو را در جزیرة العرب ممکن است به مکّه آورده باشند یا اینکه بازرگانان زرتشتی و مانوی خود به مکّه و دیگر شهرهای بازرگانی آن روز جزیرة العرب رفت‌وآمد داشته و در کنار دادوستد کالاهایشان به تبلیغ دین‌ خود هم می‌پرداخته‌اند.

منداییان (صائبی­ها) که دیرینه­ی وجودی­شان در جزیرة‌‌العرب مسلّم است، در تاریخ به «ستاره­پرستان» معروف­اند. آنان اغلب در کنار آب­های جاری یعنی غرب، جنوب و شرق آن سرزمین زندگی می‌کردند.

در روزگار حضرت محمّد9بت­پرستی رو به نابودی بود. عرب آن دیار به دین­های توحیدی چون؛ زرتشتی، یهودی، مسیحی، مندایی و دین حنیف (حنفا) آشنا بود. برخی از بزرگان و اندیشمندان آن‌جا حنفی (یکتاپرست / پیرو حضرت ابراهیم7) بودند در میان آنان از عبدالمطلب- جدّ پیامبر اکرم-، ابوطالب- عموی پیامبر-، امیة بن ابی الصّلت- شاعر بنام عرب-، ورقة بن نوفل- عموزاده­ی حضرت خدیجه-، عبیدالله بن جحش- پسرعمّه و برادر خدیجه- ، عثمان بن حُوَیرت، زید بن عمرو بن نُفیل و قَسّ بن ساعده نام برد اما برخی از آن­ها چون؛ امیة بن أبی الصّلت، به دلیل حسادت نسبت به رسول گرامی­ اسلام9پس از بعثت ایشان از پیروی دین نوظهور اسلام سرپیچیدند و در حسادت و نادانی خویش جان باختند.

قسّ بن ساعده که از داوران و سخنوران بی­نظیر روزگار خود بود، اغلب در بازار عکّاظ بر شتر خود مردم را به ترک عادت­های زشت و ناپسند می­خواند و آن­ها را به بعثت پیامبر خدا بشارت می‌داد. حضرت رسول اکرم9در دوران کودکی­­اش وی را هنگامی‌که مردم را پند و اندرز می‌داد، دیده بود. ایشان پس از بعثت درباره­ی وی فرمود: «خدا قسّ را رحمت کند، امیدوارم در روز قیامت به تنهایی مانند یک امّت محشور شود».^[51]

[1]. صالحي مقدم: ص‌ص561-562.

[2] .E.glasor.

[3]. Mordtmann.

[4]. Mlaker.

[5]. Rhodokannakis.

[6]. G.rykmans.

[7]. Jaqueline pirenne.

[8]. Van den branden.

[9]. Maria hofner.

[10]. ن.ک: پيگولوسکايا، ص‌ص­29-32

[11]. صالحي مقدم: ص563

1. 1. ن.ک: عاقل، ص224

[13]. ن.ک: ضيف، ص88

[14]. ن.ک: ر، به، 5/253

[15]. ن.ک: علي، 4/575

[16]. جندي: ص14

[17]. الفاخوري: ص41

[18]. ن.ک: يعقوبي، 1/359

[19]. آيينه­ وند: ص33

[20]. علي: 6/739

[21]. صابوني: 1/3

[22]. بازاري است که سالانه به مدّت چند روز در يک کشور برپامي­شد و بازرگانان کشورهاي ديگر، کالاهايي براي فروش به آن بازار مي­آوردند.

[23]. صالحي مقدم: ص563

[24]. ماليات اراضي: مالياتي که از زمين و حاصل مزرعه يا درآمد ديگر گرفته شود.

[25]. لوسکايا: ص­‌ص548-549

[26]. خوراک ستوران و چهارپايان

[27]. ن.ک: لوسکايا، ص‌ص­552-553

[28]. عاقل: ص230

[29]. زرگري‌نژاد: ص­113

[30]. جندي: ص86

[31]. صمغ درخت مرّ مکّي.

[32]. زرگري نژاد: ص‌ص47-48

[33]. علي: 8/206

[34]. جندي: ص92

[35]. علي: 8/207

[36]. مالي براي رهايي خود يا ديگران.

[37]. ن.ک: علي، 7/453

[38]. فروخ: 1/66

[39]. ن.ک: عسکري، 1/34

[40]. فروخ: 1/66

[41]. ن.ک: پيگولوسکايا، ص‌ص574-580.

[42]. ن.ک: مسعودي، 2/126-152.

[43]. زرگري نژاد: ص57

[44]. زرگري ­نژاد: ص127

[45]. حسين: ص73

[46]. علي: 2/14

[47]. جعفريان: ص12

[48]. صالحي مقدم: ص564.

[49]. اين بخش از کتاب اديان در گذر زمان به قلم نگارنده­ي اين مقدّمه برداشت شده است. ص‌ص­ 570-571.

[50]. راميار: ص41 به نقل از راغب، مفردات، ص13

[52]. صالحي مقدم:ص571